راهنمای جامع و تخصصی روغن ترمز: همه چیز درباره نقش، انواع و نگهداری
در سیستمهای ایمنی خودرو، روغن ترمز (Brake Fluid) نقش حیاتی ایفا میکند. این مایع هیدرولیکی در انتقال نیرو از پدال ترمز به کالیپرها یا سیلندرهای چرخها موثر است و عملکرد صحیح و ایمن سیستم ترمز را تضمین میکند. در این مقاله جامع به توضیحات فنی، انواع روغن ترمز، استانداردها، مشکلات رایج و نکات نگهداری به صورت مفصل میپردازیم.
۱. نقش و عملکرد روغن ترمز در سیستم ترمز خودرو
روغن ترمز یک مایع هیدرولیکی است که در مدار ترمز هیدرولیک به کار میرود. این مایع نیرو را از طریق لولهها و شیلنگهای ترمز به اجزای ترمز مانند سیلندرهای ترمز چرخ یا کالیپرهای دیسک منتقل میکند.
۱-۱ اصول عملکرد سیستم ترمز هیدرولیکی
وقتی راننده پدال ترمز را فشار میدهد، نیروی مکانیکی به پیستون در سیلندر اصلی منتقل میشود. این پیستون مایع ترمز را فشرده کرده و فشار هیدرولیکی ایجاد میکند که از طریق خطوط ترمز به سیلندرهای ترمز هر چرخ منتقل شده و پدالها یا لنتها را به دیسک یا درام فشار میدهد.
به دلیل ماهیت غیر فشردنی مایعات، این انتقال نیرو تقریباً بدون صرف انرژی امکانپذیر میشود. بنابراین روغن ترمز باید ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاصی داشته باشد:
- نقطه جوش بالا تا در شرایط سنگین ترمزگیری بخار نشود.
- غیر قابل تراکم بودن یا حداقل فشردگی.
- خنثی بودن شیمیایی نسبت به لاستیک و فلزات داخل مدار.
- عدم جذب آب (رطوبت) یا کم مصرف بودن آن.
۲. استانداردها و مشخصات فنی روغن ترمز
روغن ترمز بر اساس استانداردهای متعددی آنالیز و دستهبندی میشود. مهمترین مشخصات شامل نقطه جوش خشک (Dry Boiling Point) و نقطه جوش تر (Wet Boiling Point) است:
- نقطه جوش خشک: دمایی که روغن ترمز تازه (عاری از آب) شروع به جوشیدن میکند، باید بالای ۲۶۰ درجه سانتیگراد باشد.
- نقطه جوش تر: دمای جوش روغن پس از جذب حدود ۳٪ آب، باید بالای ۱۶۰ درجه سانتیگراد باشد.
از لحاظ استاندارد تدوین شده، سازمانهایی مثل SAE، DOT (Department of Transportation) آمریکا، ISO و FMVSS 116 نقش دارند.
۲-۱ ردهبندی DOT روغن ترمز
| نوع | ترکیب شیمیایی | نقطه جوش خشک (℃) | نقطه جوش تر (℃) | ویژگیها |
|---|---|---|---|---|
| DOT 3 | گلیکول اتر | > 205 | > 140 | متداول در خودروهای سواری معمولی |
| DOT 4 | گلیکول اتر با افزودنیهای بورات | > 230 | > 155 | استفاده در خودروهای متوسط و عملکرد بهتر نسبت به DOT 3 |
| DOT 5 | سیلیکون | > 260 | > 180 | مقاوم به جذب آب، مناسب در کاربردهای نظامی و کلاسیک |
| DOT 5.1 | گلیکول اتر | > 260 | > 180 | ویژگیهای بالا و سازگار با سیستمهای مدرن ABS و ESP |
نکته مهم: روغنهای DOT 5 با پایه سیلیکون با انواع DOT 3, 4, یا 5.1 مخلوط نمیشوند؛ زیرا موجب آسیب دیدن سیستم ترمز میشوند.
۳. ترکیبات شیمیایی و ویژگیهای فنی روغن ترمز
روغن ترمز عمدتاً بر پایه گلیکول اتر یا سیلیکون ساخته میشود که پایه آنها تعیینکننده ویژگیهای شیمیایی، جذب رطوبت و نقطه جوش است.
۳-۱ روغن ترمز پایه گلیکول اتر (DOT 3, 4, 5.1)
- جذب رطوبت بالا: به مرور آب جذب کرده و نقطه جوش کاهش مییابد.
- نقطه جوش مناسب برای خودروهای معمولی و مسابقه.
- قابلیت کاملاً سازگار با لاستیکهای سیستم ترمز.
- ظاهر متمایل به زرد یا قهوهای روشن.
۳-۲ روغن ترمز پایه سیلیکون (DOT 5)
- ضد آب بودن نسبی و عدم جذب رطوبت.
- مناسب برای خودروهای کلاسیک و خودروهای مخصوص.
- مایع غیر رسانا و سازگار با رنگهای خودرو.
- عدم سازگاری شیمیایی با روغنهای گلیکولی، باعث رنگی شدن و کاهش عملکرد میشود.
۴. نشانههای خرابی و علل تعویض روغن ترمز
روغن ترمز بیش از یک مایع ساده نیست؛ اما کیفیت و سلامت آن سرنوشتساز است. زیر فشار و دمای بالا، جذب رطوبت و آلودگیها رخ میدهد و باعث مشکلات ایمنی میشود.
۴-۱ چرا باید روغن ترمز را تعویض کرد؟
- کاهش نقطه جوش: رطوبت جذب شده باعث افزایش احتمال بخار شدن و کاهش فشار هیدرولیکی در سیستم میشود.
- خوردگی قطعات: رطوبت و آلایندهها باعث خوردگی مخزن، لولهها و سیلندرهای ترمز میشوند.
- کاهش کارایی ترمز: احساس پدال نرم یا افت فشار ترمز.
۴-۲ علائم خرابی روغن ترمز در خودرو
- پدال ترمز هنگام فشار دادن نرم یا "اسفنجی" به نظر میرسد.
- افزایش فاصله توقف خودرو در سرعتهای معمولی.
- وجود رطوبت یا مواد کثیف در مخزن روغن ترمز.
- هشدار چراغ ترمز یا ABS روی داشبورد.
۵. نحوه صحیح تعویض و نگهداری روغن ترمز
تعویض دورهای و استفاده از روغن ترمز با کیفیت بالا، امری حیاتی است. به طور کلی توصیه میشود هر ۱ تا ۲ سال یا ۳۰,۰۰۰ کیلومتر یکی از این مراحل انجام شود.
۵-۱ نکات کلیدی در تعویض روغن ترمز
- کلیه سیستم را هواگیری کنید: وجود هوا در سیستم ترمز باعث کاهش فشار و کارایی میشود.
- استفاده از روغن ترمز مناسب: مطابق استاندارد کارخانه و با توجه به نوع DOT خودرو استفاده شود.
- تمیز بودن مخزن و سیستم: از ورود ذرات و آلودگی به سیستم جلوگیری شود.
- استفاده از ابزارهای مخصوص هواگیری و پیشگیری از ورود هوا: مانند دستگاههای هواگیری برقی.
۵-۲ نکات نگهداری روغن ترمز
- درب مخزن روغن ترمز همیشه بسته و سالم باشد.
- از روغن ترمز تازه و مهر و موم شده استفاده کنید.
- مخزن روغن در مقابل آلودگی و رطوبت محافظت شود.
- روغن ترمز را با مواد شیمیایی دیگر مخلوط نکنید.
۶. مثالهای کاربردی و نکات فنی در انتخاب روغن ترمز مناسب
برای خودروهای سواری معمولی، روغنهای DOT 3 یا DOT 4 متداول هستند. اما خودروهای مدرن با سیستمهای پیشرفته ABS، ESP و ترمزهای دیسکی پیشرفته به روغنهای با نقطه جوش بیشتر مانند DOT 4 یا DOT 5.1 نیاز دارند.
برای مثال، در مسابقات اتومبیلرانی، به دلیل حرارت بالا، استفاده از روغن ترمز مسابقهای با نقطه جوش خشک بالا تا ۳۰۰ درجه سانتیگراد متداول شده است.
اتوماسیونهای جدید و خودروهای الکتریکی نیز سیستمهای ترمز بازیابی انرژی دارند که فشار کاری متفاوت و حساسیت ویژهای به کیفیت روغن دارند.
نمونه فنی محاسبه نقطه جوش
روغن ترمز تازه یک خودروی سواری معمولی دارای نقطه جوش خشک ۲۳۰ درجه و نقطه جوش تر ۱۵۵ درجه است. اگر روغن بیش از ۳٪ آب جذب کند، نقطه جوش تر به ۱۴۰ درجه کاهش یافته و خطر بخار زدن روغن در شرایط ترمزگیری شدید افزایش مییابد که به "فیدینگ" ترمز منجر میشود.
۷. سوالات متداول درباره روغن ترمز
آیا میتوان روغن ترمز DOT 3 و DOT 4 را با هم مخلوط کرد؟
بله، روغنهای DOT 3 و DOT 4 هر دو پایه گلیکول دارند و قابل اختلاط هستند، اما بهتر است روغن را مطابق توصیه کارخانه انتخاب کنید.
آیا تعویض روغن ترمز بدون هواگیری کافی است؟
خیر؛ بعد از تخلیه و ریختن روغن جدید، هواگیری کامل سیستم الزامی است تا از وجود هوا و حباب جلوگیری شود.
چرا روغن ترمز را نباید با روغن موتور جایگزین کرد؟
روغن موتور فاقد خاصیت ضد جوش، ضد خوردگی و سازگاری لاستیکی موجود در روغن ترمز است. استفاده از آن باعث خرابی اجزای ترمز و خطر جانی میشود.
۸. جمعبندی
روغن ترمز یکی از اجزای کلیدی سیستم ترمز است که باید با دقت انتخاب و نگهداری شود. شناخت مشخصات فنی، استانداردها و روشهای صحیح تعویض، نقش مهمی در ایمنی و طول عمر خودرو دارد. هرگونه غفلت در کیفیت یا تعویض به موقع این مایع هیدرولیکی میتواند باعث بروز مشکلات جدی و خطرناک شود.
بنابراین به توصیه کارخانه و متخصصان صنعت خودرو اهمیت دهید، از روغن با کیفیت استفاده کنید و دورههای زمانی مشخص تعویض روغن ترمز را رعایت کنید.