آشنایی با روغن ترمز: انواع، خواص و نکات مهم در انتخاب و نگهداری
روغن ترمز یکی از حیاتیترین مواد مصرفی در سیستم ترمز خودرو است که امنیت و کارایی فرایند ترمزگیری را تضمین میکند. در این مقاله به صورت جامع با روغن ترمز، انواع آن، خواص فیزیکی و شیمیایی، استانداردها، روشهای تست و نکات مهم نگهداری و تعویض آن آشنا خواهید شد. هدف از نوشتار حاضر فراهم کردن یک مرجع فنی و کاربردی برای مهندسین خودرو، تعمیرکاران و علاقهمندان به مکانیک خودرو است.
1. نقش و اهمیت روغن ترمز در سیستم ترمز
سیستم ترمز خودرو یکی از حیاتیترین زیرسیستمها در ایمنی رانندگی است. روغن ترمز مایعی هیدرولیکی است که نیروی فشاری اعمال شده توسط راننده روی پدال ترمز را به سیلندرهای ترمز منتقل میکند تا باعث توقف خودرو شود. در این فرآیند، روغن ترمز وظیفه انتقال نیرو بدون فشردهشدن و همچنین جلوگیری از خوردگی و زنگزدگی قطعات داخلی سیلندرها را بر عهده دارد.
اگر روغن ترمز به هر دلیلی مانند جذب رطوبت یا آلودگی کیفیت خود را از دست بدهد، مکانیسم هیدرولیک به درستی کار نکرده و ترمزگیری ناایمن خواهد شد.
عملکرد هیدرولیکی روغن ترمز
روغن ترمز به دلیل خاصیت غیرقابل فشرده شدن، منتقل کننده نیرو در مدار هیدرولیکی است. با فشردن پدال ترمز، مایع تحت فشار قرار گرفته و نیروی اعمال شده به سیلندرهای چرخها منتقل میشود. این فشار باعث فشردن لنتها به دیسک یا کاسه ترمز میشود و اصطکاک کافی برای توقف ایجاد میکند.
2. انواع روغن ترمز بر اساس استانداردها و ترکیبات شیمیایی
2.1 استانداردهای رایج روغن ترمز
روغنهای ترمز باید بر اساس استانداردهای مشخصی تهیه و آزمایش شوند که مهمترین آنها عبارتند از:
- DOT 3: روغن ترمزی با پایه گلیکول اتر، مناسب برای خودروهای معمولی و سبک. نقطه جوش مرطوب حدود 140 درجه سانتیگراد.
- DOT 4: گلیکول اتر با فرمولاسیون پیشرفتهتر نسبت به DOT 3، دارای نقطه جوش بالاتر (حدود 155 درجه سانتیگراد)، مناسب خودروهای پیشرفته و ترمزهای دیسکی پیشرفته.
- DOT 5: روغن بر پایه سیلیکون، غیرقابل جذب رطوبت، نقطه جوش بالا (حدود 260 درجه سانتیگراد)، استفاده خاص در خودروهای نظامی و کلاسیک، اما ناسازگار با روغنهای پایه گلیکولی.
- DOT 5.1: روغن پایه گلیکولی با عملکردی مشابه DOT 5 (نقطه جوش بالا و قابل اختلاط با سایر روغنهای DOT 3 و 4).
2.2 تفاوتهای مهم ترکیبات روغن ترمز
بیشتر روغنهای ترمز از ترکیبات گلیکولی ساخته شدهاند که به راحتی رطوبت جذب میکنند (جذب رطوبت باعث کاهش نقطه جوش و زنگزدگی میشود). روغنهای نوع سیلیکون (DOT 5) به دلیل ساختار مولکولی متفاوت، غیر جاذب رطوبت هستند اما مشکلات خاص خود مانند کف کردن و ناسازگاری با برخی سیستمها را دارند.
3. خواص فیزیکی و شیمیایی حیاتی روغن ترمز
3.1 نقطه جوش خشک و مرطوب (Dry and Wet Boiling Point)
یکی از مهمترین مشخصههای روغن ترمز، نقطه جوش آن است زیرا در شرایط ترمز شدید حرارت تولید شده میتواند به اندازهای بالا برود که باعث بخار شدن مایع شود (بخارگیری). این پدیده باعث ایجاد حفرههای گازی و کاهش کارایی ترمز (ترمزگیری نرم یا از کار افتادن جزئی) میشود.
- نقطه جوش خشک: دمایی که روغن خالص بدون جذب آب در آن به جوش میآید.
- نقطه جوش مرطوب: دمای جوش روغن پس از جذب مقداری رطوبت (معمولاً 3.7٪ حجمی) که معمولاً بسیار کمتر از نقطه جوش خشک است.
3.2 ویسکوزیته (غلظت)
روغن ترمز باید ویسکوزیته مناسبی داشته باشد تا در دماهای پایین نیز بتواند به راحتی جریان یابد و در دماهای بالا نیز نازک نشود. ویسکوزیته مناسب باعث روانی عملکرد سیستم ترمز در دماهای مختلف میشود. استاندارد SAE J1703 حد مشخصات نوع ویسکوزیته را ارائه میدهد.
3.3 جذب رطوبت (Hygroscopicity)
اغلب روغنهای ترمز پایه گلیکول رطوبت محیط را جذب میکنند. این جذب باعث پایین آمدن نقطه جوش و ایجاد زنگزدگی و خوردگی در سیستم هیدرولیک میشود. بنابراین بایستی در مخزن روغن ترمز را به خوبی درزبند کرد و در زمان مناسب تعویض را انجام داد.
4. راهنمای انتخاب و تعویض روغن ترمز
4.1 معیارهای انتخاب روغن ترمز مناسب
- مطابقت با مشخصات خودرو: همیشه از روغن ترمز با درجه DOT توصیه شده سازنده خودرو استفاده کنید.
- نقطه جوش کافی: اگر خودرو دارای سیستم ترمز پیشرفته یا میزان استفاده بالا است، روغن با نقطه جوش بالاتر انتخاب شود.
- سازگاری فنی: مخلوط نکردن روغنهای پایه سیلیکون (DOT5) با روغنهای پایه گلیکولی (DOT3,4,5.1) به دلیل تفاوت خواص شیمیایی.
4.2 نکات مهم در تعویض روغن ترمز
روغن ترمز باید هر 1 تا 2 سال یک بار یا مطابق با دفترچه خودرو تعویض شود. در هنگام تعویض:
- آلودگی و رنگ روغن را بررسی کنید؛ روغن تیره و کثیف نشاندهنده نیاز به تعویض است.
- مخزن روغن ترمز را کاملاً با روغن نو پر کنید و از ورود هوا جلوگیری کنید.
- سیستم هیدرولیک ترمز را با دستگاه مخصوص هواگیری کنید تا هرگونه حباب هوا حذف شود.
- از ابزار و روغن ترمز با کیفیت و مطابق با استاندارد استفاده کنید.
5. مشکلات ناشی از استفاده روغن ترمز نامناسب یا فرسوده
استفاده از روغن ترمز نامرغوب یا کهنه میتواند مشکلات زیر را باعث شود:
- کاهش کارایی ترمز: کاهش نقطه جوش منجر به تشکیل بخار در مدار ترمز و افت عملکرد میشود.
- خوردگی قطعات داخلی سیستم ترمز: جذب رطوبت باعث ایجاد زنگزدگی سیلندرها و لاینها میشود.
- افزایش خوردگی لاستیکها و واشرهای آببندی: روغن ترمز فرسوده ممکن است خواص خوردگیزدایی خود را از دست بدهد.
- ریزش غیرمنتظره پدال ترمز و عدم توقف خودرو: در نهایت ممکن است به بروز حوادث خطرناک منجر شود.
6. آزمایشها و روشهای تست روغن ترمز
6.1 تست نقطه جوش
در آزمایشگاههای کنترل کیفیت، نقطه جوش خشک و مرطوب روغن ترمز با دستگاههای مخصوص روی نمونه انجام میشود تا استانداردهای لازم برآورده شود. کاهش نقطه جوش مرطوب به کمتر از حد مجاز نشاندهنده وجود رطوبت و نیاز به تعویض است.
6.2 تست ویسکوزیته
ویسکوزیته روغن در دماهای مختلف اندازهگیری شده و با محدوده استاندارد مقایسه میشود.
6.3 تست مقاومت در برابر خوردگی
نمونه روغن ترمز روی اجزای فولادی و آلومینیومی قرار گرفته و بعد از مدت زمان مشخص، میزان خوردگی و زنگزدگی بررسی میشود.
7. نکات نگهداری روغن ترمز در سیستم
- همیشه درپوش مخزن روغن ترمز را محکم ببندید تا رطوبت جذب نکند.
- از روغن ترمز باز شده بیش از چند هفته استفاده نکنید.
- در شرایط آب و هوایی سرد، ویسکوزیته روغن ترمز باید مناسب باشد تا روانی لازم تامین شود.
- سیستم ترمز را به صورت دورهای بازرسی و تست کنید.
8. جمعبندی
روغن ترمز عنصر کلیدی در عملکرد سیستم ترمز است که باید با دقت انتخاب، نگهداری و تعویض شود. نقاط جوش، ویسکوزیته، جذب رطوبت و سازگاری فنی پارامترهای مهم در انتخاب روغن ترمز مناسب هستند. استفاده از استانداردهای مطابق با توصیه خودروساز و مراقبتهای دورهای، به ایمنی و عمر طولانیتر سیستم ترمز کمک میکنند.
با رعایت اصول فنی و نگهداری صحیح روغن ترمز میتوان مطمئن بود که سیستم ترمز عملکرد مطلوب و ایمن را برای خودرو فراهم میکند.