تنظیم سوپاپ در سیستم نوع بالانسیری (Rocker Valve Adjustment)
تنظیم سوپاپ یکی از مهمترین پروسههای سرویس و نگهداری در موتورهای احتراق داخلی است که باعث بهبود عملکرد، افزایش بازدهی و طول عمر قطعات موتور میشود. در این مقاله به بررسی جامع نحوه تنظیم سوپاپ در سیستم سوپاپ نوع بالانسیری یا Rocker Arm میپردازیم و ضمن معرفی ساختار و عملکرد این نوع سیستم، روشهای مختلف تنظیم، مشکلات رایج و نکات کلیدی را تشریح خواهیم کرد.
مقدمهای بر سیستم سوپاپ و اهمیت تنظیم آن
در موتورهای درونسوز، سوپاپها نقش حیاتی در کنترل جریان هوای ورودی و خروج گازهای احتراق ایفا میکنند. تنظیم دقیق فاصله یا در اصطلاح گپ بین سوپاپ و شافتر یا اهرم بالانسیری، باعث اطمینان از عملکرد صحیح باز و بسته شدن سوپاپها، کاهش اصطکاک و جلوگیری از خرابی قطعات میشود.
فاصله نامناسب میتواند منجر به مشکلاتی همچون افت قدرت موتور، افزایش مصرف سوخت، صدای غیرعادی و آسیبهای مکانیکی در سوپاپها و سیلندر سر شود.
آشنایی با سیستم سوپاپ نوع بالانسیری (Rocker Arm)
ساختمان سیستم بالانسیری
سیستم Rocker Arm ابزاری مکانیکی برای انتقال حرکت از میل سوپاپ (یا میل بادامک) به سوپاپ است. معمولا از اجزای زیر تشکیل شده است:
- میل بادامک (Camshaft): که حرکت چرخشی به حرکت خطی تبدیل میکند.
- میلتک، شفت یا شافتر (Shaft): که اهرمهای بالانسیری روی آن نصب شدهاند.
- اهرم بالانسیری (Rocker Arm): که بر روی شافتر میچرخد و یک سر آن با میلبادامک و سر دیگر با سوپاپ در تماس است.
- سوپاپها: که باز و بسته شدن جریان هوا و دود را کنترل میکنند.
- فنر سوپاپ (Valve Spring): که سوپاپ را در محل بسته نگه میدارد.
نحوه عملکرد سیستم بالانسیری
میل بادامک با چرخش و برجستگی (بادامک) خود باعث حرکت رو به بالا و پایین پایه Rocker Arm میشود. این حرکت به صورت چرخشی در اهرم بالانسیری منتقل شده و سر دیگر اهرم سوپاپ را به حرکت باز و بسته شدن وادار میکند.
در موتورهای مختلف، طراحی Rocker Arm میتواند ثابت یا متحرک (با هیدرولیک) باشد، اما در هر صورت نیاز به تنظیم دورهای برای حفظ فواصل استاندارد دارد.
دلایل و ضرورت تنظیم سوپاپ نوع Rocker
بسبب طراحی مکانیکی و وجود فاصلههای مجاز مشخص بین نوک Rocker Arm و سوپاپ، با گذشت زمان و ساییدگی، این فاصله تغییر میکند و نیازمند تنظیم است. تنظیم درست این فاصله نکات زیر را تضمین میکند:
- عملکرد صحیح باز و بسته شدن سوپاپها در زمانبندی مناسب
- پیشگیری از ضربه و ساییدگی غیرضروری قطعات
- کاهش صدای ضربهای ناشی از لقی بیش از حد
- حفظ شتاب و قدرت موتور و کاهش مصرف سوخت
ابزارهای مورد نیاز برای تنظیم سوپاپ Rocker
- فیلر گیج (Feeler Gauge): برای اندازهگیری دقیق فاصله بین اهرم بالانسیری و سوپاپ
- آچار چرخش میل بادامک یا پولی موتور برای چرخاندن میل بادامک به موقعیت تنظیم
- آچار مناسب برای پیچهای تنظیم که معمولاً مهره قفلکننده و پیچ تنظیم دارد
- دفترچه راهنمای موتور برای اطلاع از مقادیر دقیق گپ استاندارد
مراحل تنظیم سوپاپ نوع Rocker
1. آمادهسازی موتور
قبل از شروع، مطمئن شوید که موتور سرد است، زیرا حرارت میتواند باعث افزایش حجم قطعات شود و اندازهگیری را غیر دقیق کند. موتور را خاموش و در محل مناسبی قرار دهید.
2. دسترسی به سرسیلندر
در اغلب خودروها باید کاور سوپاپها یا درپوش سرسیلندر را باز کنید. پیچهای آن را به آرامی باز کرده و کاور را بردارید.
3. قرار دادن میل بادامک در موقعیت درست
با استفاده از آچار، میل بادامک را به حرکت درآورید تا پیستون سیلندر مورد نظر به نقطه مرگ بالا در زمان احتراق (Top Dead Center-TDC) برسد. در این موقعیت، سوپاپهای آن سیلندر باید در وضعیت بسته قرار داشته باشند.
4. اندازهگیری گپ سوپاپ
فیلر گیج مناسب را انتخاب کرده و بین سر اهرم بالانسیری و نقاط تماس سوپاپ وارد کنید. فیلر باید بدون فشار زیاد و بدون شل بودن آزادانه بین دو قطعه حرکت کند.
5. تنظیم پیچ یا مهره تنظیم
با استفاده از آچار مخصوص پیچ تنظیم را به آرامی بچرخانید تا فیلر گیج با مقاومت مناسب در فاصله قرار گیرد؛ سپس مهره قفلکننده را محکم کنید.
6. تکرار عملیات برای سایر سوپاپها
این مراحل را برای تمامی سوپاپها انجام دهید. معمولاً تنظيم بر اساس ترتیب سیلندر انجام شده و به موقعیت TDC تغییر میکند.
7. مونتاژ مجدد و تست نهایی
کاور سرسیلندر را در جای خود بسته و کلیه پیچها را با گشتاور استاندارد سفت کنید. پس از راهاندازی موتور، به صدای موتور گوش دهید و عملکرد را ارزیابی کنید.
مقادیر استاندارد گپ سوپاپ در سیستم Rocker
مقادیر گپ معمولاً توسط سازنده موتور در دفترچه فنی اعلام میشود. این گپ در حالت سرد بودن موتور معمولاً بین 0.15 میلیمتر تا 0.30 میلیمتر متغیر است. برخی نمونهها:
| نوع موتور | گپ سوپاپ ورودی (Valve Intake) | گپ سوپاپ خروجی (Valve Exhaust) |
|---|---|---|
| پراید (موتور تیبا) | 0.20 میلیمتر | 0.30 میلیمتر |
| پژو 405 | 0.25 میلیمتر | 0.30 میلیمتر |
| سمند EF7 | 0.20 میلیمتر | 0.25 میلیمتر |
مشکلات رایج هنگام تنظیم سوپاپ Rocker و راهحلها
صداهای ناهنجار و تق تق موتور
لرزش یا صدای تق تق معمولا نشانه گپ بیش از حد است. در این حالت باید گپ را کاهش داد و پیچ تنظیم را سفت کرد.
قفل شدن سوپاپ یا کاهش عملکرد موتور
اگر گپ خیلی کم یا صفر باشد، سوپاپها به طور کامل بسته نمیشوند، که سبب کاهش تراکم، افت قدرت و افزایش مصرف سوخت میشود.
ساییدگی یا خرابی زودرس قطعات Rocker Arm
عدم تنظیم مناسب و ورود آلودگی به بخش اتصال باعث ساییدگی و حتی شکست اهرم بالانسیری میشود. تمیزکاری و روغنکاری به موقع بسیار مهم است.
خرابی مهره یا پیچ تنظیم
استفاده از ابزار نامناسب یا فشار زیاد باعث آسیب پیچ یا مهره قفلکننده میشود که در این صورت تعویض قطعه الزامی است.
نکات مهم برای افزایش عمر و کیفیت تنظیم سوپاپ
- تنظیم سوپاپ را طبق بازههای زمانی توصیه شده توسط سازنده انجام دهید (معمولا هر 20 تا 30 هزار کیلومتر).
- از فیلر گیجهای سالم و استاندارد استفاده کنید.
- موقع تنظیم، از سرد بودن موتور اطمینان حاصل کنید.
- با دقت و آرامش کار کنید تا پیچها و مهرهها آسیب نبینند.
- پس از تنظیم، موتور را روشن کرده و از عملکرد آن اطمینان یابید.
- روغن مناسب موتور را به موقع تعویض کنید چرا که نقش مهمی در روانکاری قطعات متحرک دارد.
جمعبندی
تنظیم سوپاپ در سیستم نوع بالانسیری (Rocker Arm) عملکرد دقیق و بدون نقص موتور را تضمین میکند. شناخت کامل اجزای سیستم، مراحل تنظیم و رعایت مقادیر پیشنهادی از اهمیت بالایی برخوردار است. با برنامهریزی منظّم برای این کار میتوان از خرابیهای ناشی از لقی یا گرفتگی سوپاپها جلوگیری کرد و راندمان موتور را در حد مطلوب حفظ نمود.